Επίσκεψη στη Μακρόνησο: Το «Κέντρο Εθνικής Αναμόρφωσης» που διχάζει μέχρι σήμερα

..ο χώρος του Γ.ΕΤΟ (3ο Ειδικό Τάγμα Οπλιτών)

 Μακρόνησος . Η κολυμβήθρα η πραγματική

που πάνε οι αμαρτωλοί και οι μολυσμένοι

τους λούει και γυρίζουν απ’ εκεί

καινούργιοι άνθρωποι και μετανοημένοι

Τάγματα βγάζει πάλι ανανηψάντων

ξεπλένει κάθε ρύπο του ΕΑΜ

κι όπως ομολογείται υπό πάντων

είναι καινούργια κολυμβήθρα Σιλωάμ

(ποίημα – εφημερίδα ΕΜΠΡΟΣ 27 Μαϊου 1948)

-----

Πιάνουμε μια κουβέντα – κόβεται στη μέση./

Πάμε να χτίσουμε έναν τοίχο – 

δε μας αφήνουν να τελειώσουμε.

 Και το τραγούδι μας κομμένο.

 Ολα τ’ αποτελειώνει ο ορίζοντας»…

Γιάννης Ρίτσος 

 Δυόμισι μίλια από το νότιο άκρο της Αττικής βρίσκεται ένα νησί το οποίο παρά τον ιδιαίτερο ρόλο που διαδραμάτισε στην μεταπολεμική Ελλάδα έχει παραδοθεί στην λήθη και την εγκατάλειψη από την επίσημη πολιτεία. Ένα νησί φάντασμα . Σας να θέλησαν  νικητές και ηττημένοι να εξοβελίσουν τις μνήμες που συνδέονται με αυτό. Και είναι αλήθεια ότι και οι δύο αντιμαχόμενες πλευρές της εποχής ήθελαν , η κάθε μια για τους δικούς της λόγους , να ξεχαστεί η Μακρόνησος. Η καλύτερα να διασωθούν μνήμες επιλεκτικά και δημιουργικά.  Ένα νησί που δημιούργησε ένα χάσμα στην μεταπολεμική Ελλάδα καθώς για τους Κομμουνιστές ήταν η «κόλαση» ενώ για το επίσημο κράτος χώρος συγκέντρωσης όσων επιβουλεύονταν ενότητα του κράτους.

 Η αλήθεια είναι ότι μετά τη συμφωνία της Βάρκιζας( 12/02/1945)  άρχισαν σταδιακά , από το επίσημο κράτος, διώξεις εναντίον των μελών κυρίως του ΕΑΜ ,του οποίου οι πολιτικές αποχρώσεις ήταν πλέον εμφανείς , ενώ από την άλλη πλευρά ήταν λίγοι οι δοσίλογοι οι οποίοι σε πολλές περιπτώσεις είτε αντιμετωπίζονταν με επιείκεια είτε δεν δικάζονταν καθόλου. Μετά τις εκλογές του 1946 και την μη εφαρμόσιμη συμφωνία της Βάρκιζας εμφανίζονται οι πρώτοι αντάρτες στα βουνά . Έτσι ξεκινούν να παίρνονται συστηματικά μέτρα καταστολής ανάμεσα στα οποία ήταν και το πείραμα της Μακρονήσου όπου λειτούργησε ως τόπος Εθνικής Αναμόρφωσης των Αριστερών.

...κτίρια στέκουν ερειπωμένα  ....

 Ουσιαστικά πρόκειται για ένα πείραμα  το οποίο συνδύαζε προπαγάνδα, μαθήματα εθνικής συνείδησης, καψώνια, βασανιστήρια, αλλά και εκμάθηση τεχνών και γραμμάτων , αθλητικές δράσεις , θεατρικές παραστάσεις προκειμένου οι στρατιώτες αλλά και οι πολίτες που «φιλοξενούνταν» εκεί και που παρουσίαζαν «παραβατική» αριστερή συμπεριφορά να επιστρέψουν υγιείς στον εθνικό κορμό. Έτσι το 1947 αρχίζει να λειτουργεί ως τόπος συγκέντρωσης των αριστερών στρατιωτών που κατατάσσονταν στον Εθνικό Στρατό. Ειναι ένα πρόβλημα που απασχολεί ιδιαίτερα το Γενικό Επιτελείο Στρατού καθώς δεν τους έχει πολιτική εμπιστοσύνη.

Η Μακρόνησος ήταν ουσιαστικά  ένα σύμπλεγμα στρατοπέδων και χώρων εγκλεισμού που περιλάμβανε:

– τα τρία στρατόπεδα των Ταγμάτων Σκαπανέων, τα οποία την άνοιξη του 1949 μετονομάστηκαν σε Ειδικά Τάγματα Οπλιτών (Α΄ ΕΤΟ, Β΄ ΕΤΟ και Γ΄ ΕΤΟ αντίστοιχα).

– τα Ειδικά Στρατόπεδα Αναμορφώσεως Ιδιωτών (ΕΣΑΙ) για τους πολιτικούς εξόριστους, τα οποία δημιουργήθηκαν στα στρατόπεδα των δύο πρώτων Ειδικών Ταγμάτων Οπλιτών. Το Α΄ ΕΤΟ-ΕΣΑΙ δημιουργήθηκε τον Μάρτιο του 1949 και το Β΄ ΕΤΟ-ΕΣΑΙ τον Νοέμβριο του 1949.

– το Γ΄ Κέντρο Παρουσιάσεως Αξιωματικών, που δημιουργήθηκε τον Σεπτέμβριο του 1947 με αριστερούς ανώτερους και κατώτερους αξιωματικούς.

– το Στρατόπεδο Πειθαρχημένης Διαβίωσης για τους πολιτικούς εξόριστους, το οποίο δημιουργήθηκε τον Νοέμβριο του 1948 στο βόρειο τμήμα του νησιού και το φρουρούσε το Δ΄ Τάγμα Χωροφυλακής. Οι πολιτικοί εξόριστοι αργότερα εντάχθηκαν στα Ειδικά Στρατόπεδα Αναμορφώσεως Ιδιωτών.

– τις Στρατιωτικές Φυλακές Αθηνών (ΣΦΑ), τον Αύγουστο του 1947, με υπόδικους και κατάδικους στρατιώτες, οι οποίοι μέχρι τότε κρατούνταν στις Στρατιωτικές Φυλακές, που βρίσκονταν στη λεωφόρο Βουλιαγμένης.

– το Ειδικό Στρατόπεδο Αναμορφώσεως Γυναικών (ΕΣΑΓ), το οποίο δημιουργήθηκε για τις πολιτικές εξόριστες τον Ιανουάριο του 1950 και λειτουργούσε στον χώρο του Α΄ ΕΤΟ.

Έτσι για 1,5 χρόνο στο νησί πηγαίνουν μόνο στρατιώτες ενώ στη συνέχεια στέλνονται και πολίτες οι οποίοι είναι είτε αριστερών φρονημάτων είτε ύποπτοι για αριστερά φρονήματα.

....κτίρια υπηρεσιών στην περίμετρο του Γ. ΕΤΟ

Η κύρια στόχευση του όλου εγχειρήματος είναι οι «κάτοικοι» του νησιού να «αναμορφωθούν» , να αποκηρύξουν το αριστερό τους παρελθόν και «αναγεννημένοι» να επιστρέψουν στη ζωή. Αυτό αποκτά ιδιαίτερη σημασία σε ένα κράτος για το οποίο δεν υπάρχει εμφύλιος πόλεμος αλλά μια ανταρσία αριστερών ενάντια στην ενότητα του κράτους πεποίθηση που οδήγησε οι επίσημοι φορείς να χρησιμοποιούν τον όρο συμμοριτοπόλεμος και όχι εμφύλιος. Μάλιστα από πολλούς οι αντάρτες θεωρούνται ΕΑΜοσλάβοι ή ΕΑΜοβούλγαροι  εχθροί του κράτους.

Οι κατηγορίες κρατουμένων που πέρασαν από τη Μακρόνησο είναι:

●Οι στρατεύσιμοι που κρίθηκαν επικίνδυνοι για το στράτευμα αξιωματικοί του ΕΛΑΣ και έφεδροι αξιωματικοί που είχαν πάρει μέρος στην Εθνική Αντίσταση

●Πολίτες από διάφορες περιοχές που συλλαμβάνονταν προληπτικά, πριν από τις «εκκαθαριστικές επιχειρήσεις» του στρατού.

●Πολιτικοί κρατούμενοι από διάφορες φυλακές της χώρας.

●Πολιτικοί εξόριστοι.

Οι Δηλώσεις Μετανοίας

Βασική παράμετρος για την «ανάνηψη» των εκτοπισμένων στην Μακρόνησο ήταν να υπογράψουν την περίφημη  ΔΗΛΩΣΗ ΜΕΤΑΝΟΙΑΣ η οποία ουσιαστικά είναι μια ενυπόγραφη αποκήρυξη του Κομμουνισμού.Πρόκειται για ένα τυποποιημένο κείμενο όπου με την υπογραφή του σταματούσαν οι διώξεις του κράτους ,όπως φυλάκιση ή εξορία, κατά του «δηλωσία». Εμπνευστής των δηλώσεων ματανοίας υπήρξε ο Υπουργός Δημόσιας Ασφάλειας της Κυβερνήσεως Μεταξά  , Κωνσταντίνος Μανιαδάκης με το νόμο Α.Ν 375/18-12-36.

...το φως έσβησε πολλά χρόνια πριν 

Η δήλωση δεν ήταν μια απλή ενέργεια όπως πιθανώς να πιστεύει κανείς. Για αυτόν που υπέγραφε υπήρχε μεγάλη ψυχολογική πίεση καθώς κοινοποιούνταν στο οικογενειακό και εργασιακό του περιβάλλον, διαβάζονταν στην εκκλησία της ενορίας του, και δημοσιεύονταν στον τύπο. Επίσης ο «δηλωσίας» υποχρεούνταν να κάνει και ομιλία προς τους αμετανόητους όπου θα αποκάλυπτε την «ανθελληνική» δράση των Κομμουνιστών.

Το τραύμα για τους δηλωσίες υπήρξε μεγάλο καθώς δεν σταματούσε με όλες τις διαδικασίες που ακολουθούσαν την υπογραφή της δήλωσης. O δηλωσίας ήταν, πριν απ' όλα, κοινωνικά στιγματισμένος. Το ΚΚΕ διέγραφε τα μέλη του που υπέγραφαν και έκοβαν κάθε σχέση μαζί τους. Την ίδια στάση όφειλαν  να έχουν και όλα τα μέλη του κόμματος  προς τους δηλωσίες. Γιατί ήταν τέτοιο το βάρος της «δήλωσης» στην Ελλάδα, ώστε να χρησιμοποιηθεί από την εξουσία και να τσακίσει τόσους αγωνιστές; «Για πάρα πολλούς μήνες περπάταγα με τα μάτια χαμηλωμένα για να μην τυχόν αντικρίσω κανένα βλέμμα συντρόφου μου, που θα με έφτυνε με το ύφος του», γράφει στην αυτοβιογραφία της η Καλή Καλό (κατά κόσμο Καλλιόπη Δαμβέργη) . Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι το KKE σε συγκεκριμένη στιγμή επέβαλε στη σύζυγο να χωρίζει τον σύζυγο, αν ο τελευταίος είχε υπογράψει δήλωση  (Εφημερίδα ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ / 05.10.2008). Μετά τον Εμφύλιο, η ΕΔΑ απεγκλωβίζοντας τους ηττημένους από τη σκληρή γραμμή του KKE δεν έκανε διάκριση σε δηλωσίες και μη.

Τα αιματηρά γεγονότα του Φεβρουαρίου του 1948

Στα χρόνια λειτουργίας του Αναμορφωτηρίου της  Μακρονήσου υπήρξε και περίπτωση ομαδικής δήλωσης. Αυτό προέκυψε από τα αιματηρά γεγονότα της 29^ης Φεβρουαρίου του 1948. Ήταν τότε που οι στρατιώτες του Α’ Τάγματος Σκαπανέων, αποφάσισαν να εμποδίσουν (σύμφωνα με την επίσημη αναφορά του διοικητού Μακρονήσου ) 770 περίπου «μετανοούντες» να μετακινηθούν προς το Γ’ Τάγμα Σκαπανέων. Ας δούμε περιληπτικά τι αναφέρει η επίσημη αναφορά που δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα ΕΜΠΡΟΣ στις 3 Ιανουαρίου του 1948.  Το δημοσίευμα λοιπόν αναφέρει…. από τους 4000 περίπου άνδρες του Α.ΕΤΟ περίπου 700 αποφάσισαν να υπογράψουν δηλώσεις και να μεταφερθούν στο Γ’ ΕΤΟ όπου εκεί θα ελάμβαναν την απαραίτητη εκπαίδευση προκειμένου στη συνέχεια να ενταχθούν στις μάχιμες μονάδες του στρατού . Οι εναπομείναντες όμως στρατιώτες θέλησαν να τους εμποδίσουν . Είχαν κληθεί δε όλοι οι άντρες να παρουσιαστούν σε συγκεκριμένο χώρο προκειμένου να τους μιλήσει ο Διοικητής.  Τότε κάποιοι «στασιαστές» (κατά την επίσημη αναφορά) προσπάθησαν να αφοπλίσουν την αστυνομική μονάδα που τους φρουρούσε και  κινήθηκαν απειλητικά κατά της φρουράς η οποία προκειμένου να αποφύγει τη σύγκρουση υποχώρησε μέχρι το κτήριο του διοικητηρίου. Να σημειωθεί ότι η φρουρά αποτελούνταν από άνδρες του Γ. ΕΤΟ (δηλαδή του Τάγματος που πήγαιναν να εκπαιδευτούν όσοι κομμουνιστές είχαν υπογράψει δήλωση). Μάλιστα σ’ αυτές τις πρώτες συγκρούσεις τραυματίστηκε ο Υπολοχαγός Καρδάρας. Η φρουρά μπροστά στον κίνδυνο να αφοπλιστεί έκανε χρήση των όπλων με αποτέλεσμα να σκοτωθούν 5  «στασιαστές» και να τραυματιστούν 10.

....τόπος τραχύς 

Στην συνέχεια οι εξεγερμένοι προσπάθησαν να κατεβάσουν τη σημαία αλλά η φρουρά τους απείλησε με εκ νέου χρήση των όπλων όπου και αναγκάστηκαν να υποχωρήσουν. Μάλιστα κατάφεραν να πάρουν μαζί τους και τους νεκρούς συντρόφους τους όπου αρνούνταν να παραδώσουν στη διοίκηση ενώ έξω από τις σκηνές κρέμασαν μαύρα πανιά.

Την επομένη ο Διοικητής Μακρονήσου Μπαϊρακτάρης που επέβαινε σε σκάφος του πολεμικού ναυτικού κάλεσε τους εξεγερμένους στρατιώτες να συγκεντρωθούν σε προκαθορισμένο χώρο. Οι «στασιαστές» αρνήθηκαν και επιτέθηκαν στους συντρόφους τους οι οποίοι είχαν αποφασίσει να φύγουν από το Α. ΕΤΟ. Οι στρατιώτες της φρουράς προσπάθησαν τότε να φυγαδεύσουν τους «μετανοημένους» οπλίτες και δέχθηκαν καταιγισμό από πέτρες μετρώντας 31 τραυματίες. Μπροστά σ’ αυτή την έκρυθμη κατάσταση δόθηκε η εντολή να γίνει χρήση όπλων εκ νέου. Το αποτέλεσμα ήταν να σκοτωθούν 17 «στασιαστές» και να τραυματιστούν συνολικά 61 .

Με υπόδειξη , σύμφωνα πάντοτε με την επίσημη αναφορά του διοικητού Μακρονήσου, των «μετανοημένων» κομμουνιστών συνελήφθησαν 155 «στασιαστές» οι οποίοι παραπέμφθηκαν σε έκτακτο στρατοδικείο. (εφ. ΕΜΠΡΟΣ 3 Μαρτίου 1948).

  Η άλλη εκδοχή που ακούστηκε μετά τα γεγονότα από την πλευρά των εξεγερμένων  είναι ότι την Κυριακή 29 Μαρτίου   χρησιμοποιήθηκε βία εναντίον τους όταν οι στρατιώτες  διατάχθηκαν να πάνε στο θέατρο, για να ακούσουν «θρησκευτική ομιλία» κάτι που προκάλεσε την αντίδραση  τους με αποτέλεσμα οι φύλακες που ήταν ακροβολισμένοι στους γύρω χώρους να ανοίξουν πυρ . Σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία , όπως προαναφέρθηκε, εκείνη την ημέρα υπήρξαν πέντε νεκροί . Υπάρχει μαρτυρία ότι υπήρξαν  350 νεκροί «αμετανόητοι» φαντάροι οι οποίοι φορτώθηκαν σε καΐκι και μεταφέρθηκαν στην κοντινή στη Μακρόνησο ξερονησίδα Σαν Τζιόρτζιο και από εκεί τοποθετήθηκαν σε συρμάτινα δίχτυα με βαρίδια και ρίχτηκαν  στο βυθό της θάλασσας. Ωστόσο η παραπάνω εκδοχή δεν έχει επιβεβαιωθεί και πολλοί υποστηρίζουν ότι αποτελεί κατασκευασμένη πληροφορία  της αριστερής προπαγάνδας όπως και οι αριστεροί αμφισβητούν τα νούμερα που έδωσε το επίσημο κράτος…..

...πέτρα και θάλασσα 

Στην Μακρόνησο χτισθήκαν πολλά κτήρια , απομεινάρια των οποίων συναντάμε μέχρι σήμερα, όπως εγκαταστάσεις διοίκησης , δρόμοι , φυλάκια, φυλακές ενώ οι περισσότεροι στρατιώτες και κρατούμενοι ζούσαν σε σκηνές.  Όπως προαναφέραμε εκτός από τα τρία Τάγματα υπήρχαν και τα περίφημα ΕΣΑΙ, ειδικά στρατόπεδα αναμορφώσεως ιδιωτών για τους πολιτικούς εξόριστους.  Θα πρέπει να αναφερθεί ότι τα Τάγματα ήταν διαβαθμισμένα. Στο 1^ο Τάγμα ήταν οι φανατικοί κομμουνιστές. Στο 2^ο Τάγμα ήταν το κέντρο διερχομένων. Στο 3^ο Τάγμα ήταν οι ρευστής συνείδησης.

Τον Ιούνιο του 1948 το στρατόπεδο ιδιωτών, το οποίο βρισκόταν στη ΣΦΑ, αριθμούσε 224 άνδρες. Στην πράξη λειτουργούσαν δύο στρατόπεδα ιδιωτών. Ένας για τους αριστερούς κι ένα για τους δοσίλογους, ΜΑΥδες  (ΜΑΥδες -Οι Μονάδες Ασφάλειας Υπαίθρου γνωστοί και ως Μάυδες ήταν ένοπλη οργάνωση που δημιουργήθηκε το φθινόπωρο του 1946 για την άμυνα της υπαίθρου και της επαρχίας από τις δυνάμεις του ΔΣΕ και βρίσκονταν κάτω από τον έλεγχο του Γενικού Επιτελείου Στρατού. Τα μέλη τους στρατολογούνταν κυρίως από κατοίκους της υπαίθρου και συνεργάζονταν συνήθως με την Χωροφυλακή και την Εθνοφυλακή. Έδρασαν κατά κύριο λόγο στην περιοχή της Ηπείρου και στην πλειοψηφία τους αποτελούνταν από πρώην μέλη του ΕΔΕΣ. Χρησιμοποιήθηκαν από τις αρχές ως πληροφοριοδότες, ανιχνευτές και τοπικές εφεδρείες. Διέθεταν πρόχειρη οργάνωση και ελαφρύ στρατιωτικό οπλισμό.) Στα στρατόπεδα ιδιωτών κρατούνταν και οι στρατηγοί του ΕΛΑΣ Σ. Σαράφης , Εμ. Μάντακας  και Μ. Χατζημιχάλης , ο Κ. Γαβριηλίδης, αρχηγός του Αγροτικού Κόμματος, πρώην βουλευτής, κ.ά..

Η αλήθεια είναι ότι στη Μακρόνησο πήγαν και αρκετοί οι οποίοι δεν ήταν κομμουνιστές αλλά συνδέονταν με τον ένα ή με τον άλλον τρόπο μαζί τους . Έτσι καλούνταν να αποκηρύξουν τον κομμουνισμό ενώ οι ίδιοι δεν ήταν  και αυτό από μόνο του αποτελεί μια μεγάλη αντίφαση.

Οι στρατιώτες που υπογράφουν τη δήλωση θεωρούνταν ότι είχαν αναμορφωθεί και σε ειδικές τελετές που πραγματοποιούνταν με την παρουσία επισήμων παραλάμβαναν το όπλο τους αφού θεωρούνταν  ότι είχαν εξαγνιστεί και ήταν έτοιμοι πια να εντ6αχθούν στον εθνικό κορμό. Σύμφωνα με επίσημα στοιχεία του ΓΕΣ μέχρι το 1949 είχαν «αναμορφωθεί» 25000 οπλίτες.

Τα τάγματα δεν είχαν επαφή μεταξύ τους καθώς ο χρόνος ανάνηψης των μελών τους ήταν διαφορετικός και δεν ήθελαν οι ιθύνοντες να επηρεάζονται οι στρατιώτες. Μάλιστα υπάρχει η φήμη ότι μεταξύ των διοικητών των Ταγμάτων υπήρχε ανταγωνισμός για τον αριθμό των ανανηψάντων.

...στο βάθος το Λαύριο

Στο νησί, στο πλαίσιο του προγράμματος αναμόρφωσης ,χτίσθηκαν θέατρα , κάθε τάγμα είχε το δικό του, εκκλησίες , Στρατιωτικές Φυλακές (ΣΦΑ) . Από εκεί πέρασαν εκτός από τους στρατιώτες και πολλοί πολίτες . Ανάμεσά τους ο ακαδημαϊκός Δεσποτόπουλος, οι ποιητές Γ Ρίτσος και Τ. Λειβαδίτης , ο συγγραφέας Μ. Λουντέμης, ο Μάνος Κατράκης, ο Θανάσης Βέγγος, ο Μίκης Θεοδωράκης, ο Νίκος Κούνδουρος, ο Γρ. Μπιθικώτσης …..

Χαρακτηριστικό είναι ότι πολλοί από αυτούς που είχαν αναλάβει την επιτήρηση και σε αρκετές περιπτώσεις τον βασανισμό των στρατιωτών και των εξόριστων ήταν πρώην μέλη του ΕΑΜ που είχαν υπογράψει τις δηλώσεις . Η παρακάτω περιγραφή του Ζακυνθινού  Γιώργου Μπόγια που έζησε στη Μακρόνησο και μοιράστηκε την εμπειρία του με τους αναγνώστες της εφημερίδας ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗΣ είναι χαρακτηριστική “ Μετά μπορεί και στο «Σύρμα». Εκεί σκότωναν. H συμμορία Λαμπριάκου, Καραφωτιά και Πλιάγκα.  Γράψτα αυτά τα ονόματα, είναι ιστορία. Όλοι ήταν «ανανήψαντες» και γι' αυτό πιο σκληροί. Τον Καραφωτιά τον πέτυχα μετά θυρωρό στα γραφεία της EPE κοντά στο Σύνταγμα. Μετάνιωσα που δεν τον σκότωσα, αλλά δεν σταμάτησε το τρόλεϊ. Πάντως, τον Πλιάγκα τον σούβλισε μετά τον πόλεμο με τσουγκράνα ένας συγχωριανός του” (Εφημερίδα ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ / 05.10.2008).  Επίσης ο βοηθός του διοικητή του Γ. Τάγματος Π. Σκαλούμπακα, Μάκης Δόγκας, ήταν πρώην κομμουνιστής ενώ υπήρξε και ο αρχισυντάκτης του περιοδικού «Σκαπανεύς» και συντάκτης του ύμνου του Τάγματος.

 Η συντριπτική πλειοψηφία αυτών που πέρασαν από την Μακρόνησο  , περίπου 60.000 άνθρωποι, υπέγραψαν τη δήλωση. (ο ιστορικός Δημήτρης Λιβιεράτος θεωρεί πως το ποσοστό μπορεί και να ξεπέρασε το 90%).Ο ανταποκριτής της εφημερίδας Christian Science Monitor (Νέα Υόρκη) Μάρτιν Εμπον αναφέρει σε ανταπόκρισή του ότι οι «αδιόρθωτοι κομμουνισταί ανέρχονται εις 800 μόνον…»  (Εφημ. ΕΜΠΡΟΣ , 14/3/1950)

 Το πείραμα της Μακρονήσου πέρα από την «αναμόρφωση» των κομμουνιστών είχε και μια άλλη σημαντική για το κράτος λειτουργία. Στερούσε από τις ανταρτικές δυνάμεις ανθρώπινο δυναμικό .

...ο γράφων ...
Στους τόπους που κυματίζει η γαλανόλευκη δεν υπάρχει χώρος για μίσος και διχόνοια. Μακρόνησος Αύγουστος 2019....

Ο Διεθνής Ερυθρός Σταυρός στη Μακρόνησο – Η πολυσυζητημένη αναφορά

 Η πρώτη επίσκεψη του εκπροσώπου του ΔΕΣ (Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού), Α. Λαμπέρ, στη Μακρόνησο έγινε τον Ιούνιο 1948 . Στο νησί τότε υπήρχαν τρία τάγματα που  αριθμούσαν 15300 άνδρες. Τους έκανε εξαιρετική εντύπωση. Οι σκηνές ήταν βαλμένες τακτικά, οι κουβέρτες επαρκείς, τα κτίρια της διοίκησης καλής κατασκευής. Το μενού και οι μερίδες ήταν αναρτημένα μια εβδομάδα νωρίτερα, για να λαμβάνει γνώση ο καθένας. Η Έκθεσή του Α. Λαμπέρ αποπνέει ένα θαυμασμό. Γράφει ότι οι φαντάροι το πρωί έπιναν τσάι ή καφέ, το μεσημέρι έτρωγαν ψάρι ή κρέας με λαχανικά, το βράδυ σούπα με λαχανικά ή ζυμαρικά, όλα φτιαγμένα με λάδι. Οι εκπρόσωποι του ΔΕΣ δοκίμασαν τη σούπα και την αξιολόγησαν ως πολύ καλής ποιότητας και επαρκούς ποσότητας. Ενημερώθηκαν ότι η μερίδα του ψωμιού ήταν 250 δράμια (800 γραμ.). Σημείωσαν ότι δεν υπήρχε εστιατόριο, αλλά υπήρχε καντίνα ευπρόσιτη σε όλους, που λειτουργούσε υπό την εποπτεία της Διοίκησης και διέθετε και χυμούς. Η καντίνα διέθετε επίσης και μεγάφωνα για να ακούν ραδιόφωνο. Οι «ανανήψαντες» έπαιρναν και άδειες για το σπίτι τους. Όσοι θα επανεντάσσονταν σύντομα στο Στρατό έπαιρναν 2.500 δραχμές την ημέρα, όσοι ήταν υπό «επιτήρηση» 500 δραχμές. Το Τάγμα χορηγούσε και έντεκα τσιγάρα την ημέρα. («Στρατιωτικό κέντρο αναμόρφωσης, Γ΄ Τάγμα Σκαπανέων Μακρονήσου, Έκθεση άκρως εμπιστευτική», Ρ. Ροθ και Α. Λαμπέρ, 14 Ιουνίου 1948, ACICR, C Sc, Grèce, Guerre Civile, τόμ. Ι, σελ. 135-147).

Η αρχή του τέλους για το Κέντρο Εθνικής Αναμόρφωσης Μακρονήσου

Τα πράγματα άλλαξαν ριζικά στην Μακρόνησο όταν στις εκλογές του 1950 επικράτησε ο στρατηγός Πλαστήρας. Ο Πλαστήρας προχώρησε σε αμνηστεύσεις πολιτικών κρατουμένων (μέτρα ειρήνευσης) σε μια προσπάθεια κατευνασμού των παθών του πρόσφατου εμφύλιου πολέμου. Τη Δευτέρα 24 Απριλίου 1950 αναχώρησε για τη Μακρόνησο μικτή στρατιωτική επιτροπή προκειμένου να προβεί σε απολύσεις κρατουμένων σε εφαρμογή των κυβερνητικών αποφάσεων. Σύμφωνα με τον Υπουργό Δημοσίας Τάξεως Γαρουφαλιά η επιτροπή θα πρότεινε την απελευθέρωση 1000 κρατουμένων εκ των οποίων 534 γυναικών. Μάλιστα χαρακτηριστικό των προθέσεων της νέας Κυβέρνησης ήταν το γεγονός ότι θα απελευθερώνονταν και κρατούμενοι οι οποίοι δεν είχαν υπογράψει δήλωση εφόσον δεν είχαν δημιουργήσει προβλήματα και είχαν δείξει καλή διαγωγή ( Εφημερίδα Εμπρός Φυλ. 25 Απριλίου 1950 ). Πριν παρθεί η απόφαση αυτή είχε προηγηθεί  η επίσκεψη της επιτροπής (29/03/1950)  που είχε συσταθεί για να αποφασίσει για το μέλλον της Μακρονήσου αποτελούμενη από τους υπουργούς Δημ. Τάξεως, Δικαιοσύνης, Στρατιωτικών, Τύπου και Παιδείας (Εφημερ. ΕΜΠΡΟΣ , φυλ. 29 Μαρτίου 1950).  Με την τροποποίηση του νόμου 3861 αποφασίζεται η κατάργηση  του Αναμορφωτηρίου  της Μακρονήσου και η διατήρηση του ως στρατιωτικού τόπου. Οι υπό εκτόπιση πολιτικοί κρατούμενοι μεταφέρθηκαν στον Άγιο Ευστράτιο , 2800 άνδρες και 550 γυναίκες στο Τρίκερι (Εφημερίδα ΕΜΠΡΟΣ, 5 Αυγούστου 1950)

Οι εκλογές στη …Μακρόνησο

Για τις εκλογές του 1950 και τον τρόπο που διεξήχθησαν στη Μακρόνησο ακούστηκαν διάφορα κατά καιρούς. Για πίεση που ασκήθηκε στους στρατιώτες, απειλές κτλ. Ωστόσο ένα εντυπωσιακό και αντιφατικό στοιχείο σε σχέση με όλα αυτά είναι  το αποτέλεσμα όπου η Δημοκρατική Παράταξη και η ΕΠΕΚ πήραν πολύ μεγάλα ποσοστά .Βέβαια ο Κλωβός του ΑΕΤΟ των αμετανόητων ψήφισε Δημοκρατική Παράταξη όπως και οι πολιτικοί κρατούμενοι στο ΒΕΤΟ. Το ΚΚΕ είχε  συστήσει στους οπαδούς του να ψηφίσουν τη «Δημοκρατική Παράταξη» και όπου δεν έχει συνδυασμούς να ψηφισθεί η ΕΠΕΚ. (Εφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ , ηλεκτρονική έκδοση 7/08/2008). Επίσης χαρακτηριστικές είναι και οι αναφορές των εκπροσώπων των κομμάτων που παρακολούθησαν την εκλογική διαδικασία στη Μακρόνησο. Τόσο ο εκπρόσωπος της Δημοκρατικής Παράταξης Ι. Δουράκης όσο και ο εκπρόσωπος του κόμματος του Πλαστήρα Ν. Παπαδημητρίου μίλησαν για υποδειγματική διεξαγωγή των εκλογών και πλήρη ελευθερία κατά τη διεξαγωγή αυτών. (Εφημ. ΕΜΠΡΟΣ  Φυλ.18 Μαρτίου 1950). Να σημειωθεί ότι στις εκλογές του Μαρτίου 1950 δεν ψήφισαν οι γυναίκες καθώς δεν προβλέπονταν κάτι τέτοιο από τη νομοθεσία.

  Μέχρι των Οκτώβριο του 1960 συνέχισαν να λειτουργούν στο νησί οι Στρατιωτικές Φυλακές Αθηνών (ΣΦΑ). Η φρουρά φύλαξης των εγκαταστάσεων (10-15 άνδρες) εγκατέλειψε το νησί τον Φεβρουάριο του 1961. Την εγκατάλειψη ακολούθησε καταστροφή, που οργανώθηκε από το Ελληνικό Δημόσιο με δημοπρασία για την αποξήλωση και την απομάκρυνση από το νησί των χρήσιμων δομικών υλικών .Έμειναν  στο νησί μόνο μερικοί βοσκοί, που μέχρι σήμερα συνεχίζουν την ελεύθερη βοσκή των αιγοπροβάτων χρησιμοποιώντας τα κτίρια των στρατοπέδων για καταλύματα των ίδιων και των ζώων τους. To 1989 με απόφαση του Υπουργείου Πολιτισμού κηρύχτηκε «ολόκληρο το νησί της Μακρονήσου ιστορικός τόπος και όλα τα κτίρια των στρατοπέδων του νησιού ιστορικά διατηρητέα μνημεία» (ΦΕΚ 436/Β/1989). Επίσης μετά από εκτεταμένες έρευνες της Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων οριοθετήθηκαν και κηρύχθηκαν το 2015 στην περιοχή της Μακρονήσου πέντε αρχαία ναυάγια που χρονολογούνται από τη μέση ελληνιστική έως και τις αρχές της υστερορωμαϊκής περιόδου (ΦΕΚ 269/Β/2015).

Και ένα εκκλησιαστικό…….

Από την Μακρόνησο πέρασε κι ένας ιεράρχης ο οποίος μετά από χρόνια απασχόλησε τον τύπο . Ο «Πάτερ Πρεβέζης». Τη δεκαετία του ’50 ο Στυλιανός Κορνάρος εκλέχτηκε Μητροπολίτης Πρεβέζης. Είχε μόλις ολοκληρώσει τη θητεία του ως αρχιμανδρίτης στη Μακρόνησο και τη Γυάρο. Κάποιοι υποστήριξαν ότι η έδρα της Μητρόπολης ήταν το αντάλλαγμα για τις υπηρεσίες που προσέφερε για την «αναμόρφωση» των εξόριστων, όταν συνυπηρετούσε με τον κατοπινό δικτάτορα Δημήτρη Ιωαννίδη....

..φεύγοντας από τη Μακρόνησο

Επίλογος

Έχοντας την τάση να σημαδεύομαι από κάθε ιστορικό τόπο που επισκέπτομαι , φεύγοντας από τη Μακρόνησο τα αισθήματα ήταν ανάμεικτα. Θες  η «ενέργεια» των ανθρώπων που έζησαν εκεί , θες η αγωνία , ο φόβος για το αύριο και η έχθρα ανάμεσα σε ομοεθνείς σε μια δύσκολη για την Ελλάδα περίοδο ….. Το σίγουρο είναι ότι  η Μακρόνησος μέσα από την άγρια ομορφιά της ανοίγει την καρδιά του επισκέπτη και προσφέρει στον καθένα αυτό που ήρθε να εισπράξει.  

Έρευνα – Κείμενο – Φωτογραφίες

Γαβριήλ Μιχαλάτος

Πολιτισμολόγος - Ιστορικός

Πηγές:

Προσωπική έρευνα – Επίσκεψη στο νησί της Μακρονήσου Αύγουστος 2019

ΨΗΦΙΑΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΑΚΡΟΝΗΣΟΥ https://www.makronissos.org

Εφημερίδα ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ

https://www.cnn.gr/

https://www.ert.gr/ - Η αποφράδα 1η Μαρτίου 1948 – Η σφαγή στο Α’ ΕΤΟ της Μακρονήσου

ΠΕΚΑΜ (Πανελλήνια Ένωση Κρατουμένων Αγωνιστών Μακρονήσου)

Εφημερίδα της Κυβερνήσεως, ΦΕΚ 269/Β/2015

«Στρατιωτικό Κέντρο Αναμόρφωσης, Ειδικόν Τάγμα Αξιωματικών Μακρονήσου, Έκθεση άκρως εμπιστευτική», Ρ. Ροθ και Α. Λαμπέρ, 14 Ιουνίου 1948, ACICR, C Sc, Grèce, Guerre Civile, τόμ. Ι, σελ. 148-151.

http://www.ipyxida.gr/

Εφημερίδα ΕΜΠΡΟΣ , Φυλ. Τετάρτη 3 Μαρτίου 1948

Εφημερίδα ΕΜΠΡΟΣ , Φυλ. Τρίτη 14 Μαρτίου 1950

Εφημερίδα ΕΜΠΡΟΣ , Φυλ. Πέμπτη 27 Μαϊου  1948

Εφημερίδα ΕΜΠΡΟΣ , Φυλ. 18  Μαρτίου   1950

Εφημερίδα ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ Φυλ. Σάββατο 29 Απρίλη 2000 - Κυριακή 30 Απρίλη 2000 ΕΝΘΕΤΗ ΕΚΔΟΣΗ: "7 ΜΕΡΕΣ ΜΑΖΙ"

Εφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ , Η ΠΟΡΕΙΑ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΔΙΚΟΜΜΑΤΙΣΜΟ

Εφημερίδα Εμπρός Φυλ. Τρίτη  25 Απριλίου 1950

Η ήττα της Δεξιάς στις εκλογές του 1950 - ηλεκτρονική έκδοση 7/08/2008 , https://www.tovima.gr/2008/08/07/archive/i-itta-tis-deksias-stis-ekloges-toy-1950/

Εφημερίδα ΕΜΠΡΟΣ , φυλ.  Σάββατο 5 Αυγούστου 1950